Op oude kaarten die Velp weergeven, staat vaak het woord "Zandgat". Dit woord is dan geschreven in een onbebouwd gebied begrensd door de Wilhelminastraat zuidelijk, de Ringallee noordelijk en door de Bergweg en de Rozendaalselaan respectievelijk westelijk en oostelijk. In archieven in het Gelders Archief is te vinden dat de oudste panden langs deze "randwegen" ouder zijn dan de woningen in het voormalige Zandgat. Heden ten dage is het gebied volgebouwd langs meerdere straten. Dat leidt tot vragen. Hoe oud zijn de woningen aan de straten? Wanneer zijn de straten gevormd en bestraat?

De Ringallee en de Bergweg zijn zeer oude wegen; waarschijnlijk in eerste instantie zandpaden. De Rozendaalselaan is in de negentiende eeuw aangelegd. Op de kadastrale kaart, opgemeten in 1822, zijn binnen het Zandgat geen wegen aanwezig; wel de Wilhelminastraat.

Figuur 1 toont het onderzochte gebied. De onderzoeksresultaten worden hierna beschreven met om te beginnen een opvallende constatering. In 1822 is het Zandgat nagenoeg geheel eigendom van de Families Torck en Van Pallandt die wonen op het kasteel Rozendaal.
Zandgat figuur 1

Meer over het Zandgat
Op de oude kaarten wordt het Zandgat niet duidelijk begrensd. Het lijkt erop dat de aanduiding vooral gebruikt is voor het zuidoostelijke deel in de hoek van Wilhelminastraat en Rozendaalselaan. In ieder geval was dit trapeziumvormige gebied onbebouwd en globaal 13 ha groot. Thans telt ca. 200 woningen. Ook is er een basisschool (met op de bovenverdieping van het voormalige schoolgebouw appartementen). In de eerste helft van de twintigste eeuw waren er veel winkeltjes en bedrijfjes gevestigd, zoals elders op deze website onder nijverheid wordt beschreven. Momenteel (2018) zijn er een bakkerswinkel met bakkerij, een makelaarskantoor en een bouwbedrijf.

De omsluitende wegen kregen hun namen al in een raadsbesluit in 1885. Binnen het gebied treffen we de volgende straten aan.
Als een min of meer centrale noordzuid-lopende straat is er de Enkweg. Deze naam werd al gebruikt rond 1905. De bestrating werd aangebracht in 1921 en 1922 (noordelijke deel). Het min of meer bijbehorende Enkplein kreeg deze naam in 1921 en werd bestraat in 1922.
De overige straten liggen min of meer oostwest en zijn meestal zijstraten van de Enkweg. De westelijke groep wordt gevormd door de volgende straten:

  • Koningstraat: genoemd naar de koningen Willem I, II, III; heette in de volksmond Schuinsestraat of Nieuwe Schuinsestraat; tussen 1915 en 1920 werd het Koningstraat; bestraat in 1921.
  • Hertogstraat: naar Hertog van Gelre; naam gekregen in 1921; bestraat in 1922
  • Van Pallandtstraat: naar Familie van Pallandt; bewoners van Kasteel Rozendaal; naam gekregen in 1921; bestraat in 1922
  • Egmondstraat (de enige noordzuid lopende straat): naar Egmond van Gelre; naam gekregen in 1921; bestraat in 1922
  • Torckstraat: naar Familie Torck; bewoners van kasteel Rozendaal; naam gekregen in 1921; bestraat in 1922.

Aan de oostzijde zijn de straten naar nederlandse schrijvers genoemd:

  • Jan Luykenlaan: op een plan uit 1909 staat de naam Lindenlaan; de huidige naam is vanaf 1927; tussendoor is de  naam Huygenslaan gebruikt; de bestrating is gelegd in 1922;
  • Vondellaan: op een plan uit 1909 staat de naam Eikenlaan;
  • Da Costalaan: op een plan uit 1909 staat de naam Iepenlaan;
  • PC Hooftlaan: op een plan uit 1909 staat de naam Eschdoornlaan; later in koopcontracten Acerlaan.

Voor alle drie straten geldt de huidige naam vanaf 1919 en is de bestrating gelegd in 1922.

Veel straten zijn aangelegd met een breedte tussen de trottoirs van 4,50m; het zuidelijke deel van de Enkweg zelfs maar 4,30m. Toen zal dat ruim genoeg zijn geweest lettend op de omvang van het autoverkeer. Nu past het verkeer er ook wel; behalve dan dat stukje Enkweg waar éénrichtingsverkeer noodzakelijk is gebleken. Ook de Koningstraat en de Torckstraat kennen éénrichtingsverkeer.

Het tijdsverloop van bouwen in het Zandgat
Van bijna alle woningen is teruggevonden wanneer die gebouwd zijn. Dat maakt het mogelijk het bebouwingsverloop in de tijd weer te geven. Gekozen is voor perioden van 5 jaar: eerst tot en met 1905, dan vanaf 1905 tot en met 1910, enzovoorts. Bezien over het Zandgat als geheel komen er per 5 jaar de volgende aantallen woningen bij.

tot en met 1905: 34                        1921 tot en met 1925: 84
1906 tot en met 1910: 33               1926 tot en met 1930: 7
1911 tot en met 1915: 19               1931 tot en met 1935: 1
1916 tot en met 1920: 4                 na 1935: 10

In de eerste perioden werden duidelijk veel huizen gebouwd: 34 en 33 (samen 67) daarna minder tot het minimum in de periode 1916-1920: wellicht ten gevolge de eerste wereldoorlog. De periode daarna kent een topproductie hetgeen te danken is aan de NV Middenstandswoningbouw die een project van ruim 70 woningen liet realiseren in Torck-, Egmond- en van Pallandtstraat e.o. Deze woningen zijn ontworpen in de stijl van de Amsterdamse School. Daarmee is het gebied ook nagenoeg vol gebouwd.

De perioden kunnen in beeld worden gebracht wordt door de gebouwde huizen per periode te markeren. De eerste periode is weergegeven op figuur 2. De Koningstraat is voor de helft bebouwd en aan het begin van de Enkweg zijn woningen te onderkennen. Verder staat her en der een huis en ook een dubbel woonhuis aan de Enkweg nabij de Ringallee. Niet ondenkbaar is dat dit huis daar staat omdat er om de hoek aan de Ringallee al langere tijd woningen staan met een pensionfunctie. Nadere gegevens over Enkweg 30 en 32 zijn helaas niet gevonden. Bij de bouwaanvraag van de panden Enkweg 6-10 en Luykenlaan 11-19 staat geen straatnaam maar als adres: Zandgat. Een aanwijzing dus voor de ligging van het Zandgat, en ook dat de straten nog geen naam hadden.

Woningbestand 1900-1905 Woningbestand tot en met 1910

De eerste en tweede periode tezamen zijn weergegeven op figuur 3. De Koningstraat is vol gebouwd, net als het zuidelijke deel van de Enkweg en ongeveer de helft van de Jan Luykenlaan. In de Hertogstraat verschijnen ook woningen alsmede tegenover het Enkplein. De bouwers zoeken aansluiting bij de aanwezige bebouwing. Bovendien lijkt het erop dat men eerst kiest voor de iets hogere ligging nabij de Bergweg.

Dan komt de situatie rond 1915 (figuur 4), waarin de Hertogstraat nu nagenoeg vol is. Aan de Enkweg –zuid (neven zijde) zijn er woningen bij gekomen. Er zijn geen grote ontwikkelingen in de vijf jaar naar 1920. Een groentenwinkel is er bij gekomen op de hoek van de Hertogstraat met de van Pallandtstraat; nu is daar een makelaar gevestigd.
De jaren 1920-1925 hebben grote bouwdrukte meegemaakt in het Zandgat (figuur 5). De grootste uitbreiding is veroorzaakt door de NV Middenstandswoningbouw. Egmondstraat, Torckstraat en van Pallandtstraat e.o. worden bebouwd met 74 woningen. De school aan de Vondellaan is gebouwd; een aanwijzing dat er genoeg kinderen in de wijk wonen. Ook de oostelijke dwarsstraten worden bebouwd. Alleen langs een stukje Enkweg en op enkele percelen aan de PC Hooftlaan was er nog niet gebouwd. De lege plekken zijn na 1930 bebouwd of is veel latere nieuwbouw. Zoals het zuidelijke puntje van de Enkweg.

Woningbestand tot 1915 Woningbestand tot 1925

Het geheel overziende is het Zandgat vanaf rond 1900 bebouwd vanaf de zuidwestelijke kant; grenzend aan de Bergweg: begin Enkweg en Koningstraat. De ontwikkeling zette zich vooral voort aan de westkant om af te sluiten met de "Amsterdamse school" woningen; daarna de straten aan de oostkant en de open bouwplaatsen aan de Enkweg. Alles bij elkaar gebeurt dat een tijdsbeloop van ruim 30 jaar.

Bouwstijlen en architecten
Wat betreft de bouwstijlen kan gesproken worden van een gevarieerde invulling. Langs de oostelijke zijstraten en het noordelijke deel van de Enkweg kan de term "villa" gebruikt worden. Gelet op de bouwjaren zullen de makelaars deze huizen vaak benoemen met "twintiger- of dertigerjaren type. Een vijftal woningen op de hoek Enkweg-Luykenlaan toont elementen van Jugendstil.
Qua bouwstijl zijn nagenoeg alle huizen in de Koningstraat gelijk, terwijl de bouwbedrijven/ontwerpers verschillend waren. Koningstraat 5-7 Twee woningen onder één kap waren toen in trek. Ook in andere straten: Hertogstraat, van Pallandtstraat, Jeruzalem staat dit type huizen. Kenmerkend zijn de zg speklagen in de gevels, die de bakstenen onderbreken, boogconstructies boven de ramen en deuren, waarin gele bakstenen verwerkt zijn en luiken voor de ramen. Natuurlijk zijn diverse huizen verbouwd: grotere ramen, aanbouwen ed. Op de bouwtekeningen is te zien dat de woningen smal waren, er bedsteden of alkoven waren en soms een pomp achter het huis. Ondanks de krappe ruimte waren er ook nog winkeltjes en bedrijfjes ondergebracht in de voorkamers: zie onder straten bij Koningstraat.

De woningen in het deelgebied rond de Torckstraat maakten het gebied nagenoeg vol. Deze zijn gebouwd als huurwoningen voor gezinnen in de categorieën: leraren, ambtenaren ed. De ontwerpstijl heet "Amsterdamse school".

Bouwstijl Amsterdamse School, Van Pallandtstraat Bouwstijl Amsterdamse School, Egmondstraat

Waar het gaat om de betrokken architecten komt het merendeel uit Velp. Niet de architecten van de Amsterdamse Schoolbuurt: dat zijn Vorkink en Wormser (een Amsterdams architectenbureau) die 74 woningen op hun naam hebben staan. Opgepaste afstand volgt architect R. van Remmen met 6 woningen verspreid over de wijk. Ook een bekende Velpse architect J.G.H. Heineman heeft 4 opdrachten in het gebied gehad. De naam Chr. Jansen (timmerman/metselaar) staat bij 5 woningen in de Jugendstilstijl aan de Enkweg/Luykenlaan. De overige genoemde architecten of ontwerpers blijven beperkt tot 1 of 2 ontwerpen.

Tot slot
Panden met een naam of gevelsteen komen zelden voor in het Zandgat. Er zijn gevelstenen op Enkplein 2 en 4 en op PC Hooftlaan 6.

Enkplein 2 P.C. Hooftlaan 6, t Landhuis Aaffien Enkplein 4 

Samengevat
Het op kaarten niet duidelijk begrensde gebied Zandgat in het noordwestelijke deel van Velp is in de loop van ca 30 jaar volgebouwd vanaf de hoek van Bergweg met Wilhelminastraat: het iets hogere deel. Vanaf rond 1900 werden er tot de periode 1915-1920 ruim 80 woningen gebouwd met weinig variatie in ontwerpstijl, maar ook enkele van het Jugendstiltype. Niet alle straten hadden al namen; wel Enkweg, Koningstraat en Hertogstraat. Bestrating was er nog niet en de breedte was gering.
Na het einde van de Eerste Wereldoorlog kwam er een soort van bouwgolf met een project van 74 (huur)woningen nabij Egmondstraat/Torckstraat en verdere invulling van open percelen. (rond 100 woningen). Voor zover nodig kregen de straten namen en werden ze bestraat. De lagere school aan de Vondellaan werd gebouwd en het Enkplein werd afgescheiden van de Enkweg.
Er is een gevarieerde buurt ontstaan qua woningtypen en korte straten met relatief veel bomen. Passend in de trend elders zijn (helaas) alle winkeltjes verdwenen behalve een bakker aan de Enkweg.